შფოთვა ადამიანისთვის დამახასიათებელი ემოციაა, რომელსაც ხშირად თან ახლავს ფიზიკური ნიშნები, მაგალითად კანკალი და ოფლიანობა. თუმცა, როდესაც შფოთვა გახდება გადამეტებული ან რთულად სამართავი, ეს შეიძლება შფოთვის აშლილობაზე მიუთითებდეს.
შფოთვითი აშლილობები ფსიქიკური ჯანმრთელობის დიაგნოზთა კატეგორიაა, რომელშიც შედის გადამეტებული ნერვიულობა, შიში, შფოთვა ან მოუთმენლობა. მსგავსი სიმპტომები შეიძლება ზემოქმედებას ახდენდეს ადამიანის ცხოვრების ხარისხზე, თუმცა მათი მკურნალობა საკმაოდ შესაძლებელია.
ამ სტატიაში განვიხილავთ შფოთვის სიმპტომებს, მიზეზებსა და მკურნალობის გზებს.
რა არის შფოთვა?
შფოთვა შიშის, დაძაბულობის ან შფოთვის განცდაა, რომელიც რეალურ ან მოსალოდნელ საფრთხეს პასუხობს. როდესაც ადამიანი გრძნობს შიშს, სხეულში ირთვება სტრესის რეაქცია – „იბრძოლე, გაიქეცი ან გაშეშდი“. ეს გულისხმობს როგორც კოგნიტურ, ისე ფიზიკურ და ქცევით ცვლილებებს, როგორიცაა გულისცემის ან სუნთქვის აჩქარება.
სტრესის ამგვარი რეაქცია ორგანიზმს ხშირად ეხმარება საფრთხისგან თავის არიდებაში, რადგან კუნთებს უფრო მეტი სისხლი და ჟანგბადი მიეწოდება. თუმცა, ადამიანი შეიძლება შფოთავდეს ისეთ მიზეზებზეც, რომლებიც რეალურ საფრთხეს არ წარმოადგენს, მაგალითად:
- მნიშვნელოვანი მოვლენები ან გადაწყვეტილებები
- გამოსვლა აუდიტორიის წინაშე
- სოციალური სიტუაციები
შფოთვის შეგრძნება ყოველთვის არ ნიშნავს, რომ ადამიანს აქვს რაიმე ფსიქიკური პრობლემა. ბევრი ადამიანი დროდადრო განიცდის შფოთვას. მაგრამ თუ შფოთვა ხდება ძალიან ხშირი, ინტენსიური ან ვითარდება ისეთ სიტუაციებში, სადაც რეალური საფრთხე არ არსებობს, შესაძლოა საქმე გვქონდეს შფოთვის აშლილობასთან.
აშშ-ში, დაახლოებით 40 მილიონ ზრდასრულს აქვს შფოთვითი აშლილობა, რაც ყველაზე გავრცელებული ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემაა ქვეყანაში. მიუხედავად ამისა, მხოლოდ 36.9% იღებს შესაბამის მკურნალობას.
სიმპტომები
შფოთვის მთავარი სიმპტომი გამუდმებული შფოთვა ან დარდია. სხვა სიმპტომები შეიძლება მოიცავდეს:
- გულისცემის აჩქარებას
- სუნთქვის აჩქარებას
- გაღიზიანებას
- შფოთვას ან მოუსვენრობას
- კუნთების დაჭიმულობას
- ყურადღების კონცენტრაციის გაძნელებას
- ძილის დარღვევებს (ჩაძინება ან გაღვიძება)
თუ შფოთვა მძიმე ფორმას იღებს, შესაძლოა განვითარდეს პანიკური შეტევა, რომელსაც ახასიათებს მოულოდნელი, ინტენსიური შიშის შეგრძნება, რომელიც მაქსიმუმს აღწევს, შემდეგ კი მცირდება. მისი ნიშნებია:
- აჩქარებული სუნთქვა (ჰიპერვენტილაცია)
- გულისცემის მნიშვნელოვანი აჩქარება
- ოფლიანობა
- კანკალი ან თრთოლა
- უიმედობისა ან კონტროლის დაკარგვის განცდა
ამ სიმპტომების გამოვლენის ფორმა და დრო დამოკიდებულია შფოთვის ტიპზე.
ტიპები
მძიმე შფოთვის სხვადასხვა ფორმები კლასიფიცირებულია „ფსიქიკური აშლილობების დიაგნოზისა და სტატისტიკის სახელმძღვანელო (DSM-5-TR)“-ში. შფოთვით აშლილობებში შედის ქვემოთ ჩამოთვლილი მდგომარეობები.
წინა გამოცემებში ობსესურ-კომპულსური აშლილობა (OCD), პოსტტრავმული სტრესული აშლილობა (PTSD) და მწვავე სტრესული აშლილობაც შეჰქონდათ ამ კატეგორიაში, თუმცა 2013 წლიდან ისინი ცალკე განიხილება.
გენერალიზებული შფოთვის აშლილობა (GAD)
GAD ხასიათდება შფოთვისა და შიშის მუდმივი, ფართოდ გავრცელებული შეგრძნებებით, რომლებიც არ უკავშირდება მხოლოდ ერთ კონკრეტულ მიზეზს. ეს არაა მხოლოდ რეაქცია დროებით სტრესულ სიტუაციაზე, არამედ მუდმივი, ზოგადი შფოთვა, რომლის მრავალ ასპექტს ეხება. ადამიანს ხშირად უჭირს მოდუნება ან დაძინება.
პანიკური აშლილობა
ამ აშლილობისას ადამიანს ხშირად უვითარდება მოულოდნელი პანიკური შეტევები, ზოგჯერ გამომწვევი მიზეზის გარეშე. პანიკური შეტევა შეიძლება მოხდეს გარკვეული ტრიგერით, ან სრულიად უნებლიედ.
სპეციფიკური ფობია
სპეციფიკური ფობია გულისხმობს შიშს განსაკუთრებული ობიექტისა ან სიტუაციის მიმართ (მაგალითად, სიმაღლე ან ობობა). სხვა შფოთვით აშლილობებთან შედარებით, აქ შიში უფრო კონკრეტულ ტრიგერს უკავშირდება. ადამიანი შესაძლოა აცნობიერებდეს, რომ ეს შიში გადამეტებულია, მაგრამ სათანადო კონტროლი მაინც უჭირდეს.
აგორაფობია
აგორაფობია მოიცავს შიშს ან თავის არიდებას ისეთი ადგილებისგან თუ ღონისძიებებისგან, სადაც ძნელია თავის დაღწევა ან დახმარების მიღება, თუ რაიმე გაუთვალისწინებელი მოხდება. ეს არაა მარტო ღია სივრცეების შიში, როგორც ხშირად შეცდომით მიაჩნიათ. მაგალითად, ადამიანს შეიძლება აშინებდეს:
- ლიფტებით სარგებლობა
- საზოგადოებრივი ტრანსპორტით მგზავრობა
- სახლიდან გასვლა (მძიმე შემთხვევებში)
სოციალური შფოთვის აშლილობა
სოციალური შფოთვის დროს ადამიანს აშინებს საზოგადოებისგან უარყოფითი დამოკიდებულება ან განსჯა. შეიძლება ეჩვენებოდეს, რომ სხვები აკვირდებიან თითოეულ ქმედებას, ან შეიძლება შეეშინდეს, რომ შერცხვენილი ან უხერხულობის წინაშე აღმოჩნდება.
ასეთი შიში შეიძლება გამოიწვიოს სოციალური კონტაქტის თავიდან არიდება ან მხოლოდ შეზღუდულ სიტუაციებში ურთიერთობა. სოციალური შფოთვა შეიძლება მოიცავდეს:
- ინტენსიურ თვითშეფასებასა და მორიდებას
- თვალებით კონტაქტის დაძაბულობას
- ჩუმად ან ძალიან დაბალი ხმით საუბარს
- გონების „ჩაცლას“ სოციალურ სიტუაციებში
განშორების შფოთვის აშლილობა
ამ მდგომარეობისას ადამიანი განიცდის ძლიერ შფოთვას, როდესაც დაშორებულია იმ ადგილს ან პიროვნებას, რომელთანაც თავს უსაფრთხოდ გრძნობს (მაგალითად, მშობელთან). ეს აშლილობა ყველაზე ხშირად გვხვდება ბავშვებში, თუმცა შეიძლება ნებისმიერ ასაკშიც წარმოიქმნას.
მიზეზები
როდესაც ადამიანი დროდადრო განიცდის შფოთვას, ეს ხშირად პასუხია მომავალ გაურკვევლობაზე ან წარსულ შეცდომებზე დარდზე. მაგრამ შფოთვითი აშლილობის მიზეზები უფრო რთულია და შეიძლება მოიცავდეს რამდენიმე ფაქტორს:
მიმდინარე პრობლემური გარემო: ყოველდღიურ ცხოვრებაში არსებული სტრესი (ფინანსური სირთულეები, მუშაობაზე გადაჭარბებული ზეწოლა, დისკრიმინაციის განცდა) შეიძლება გავლენას ახდენდეს შფოთვის განვითარებაზე.
წარსული ტრავმა: ტრავმული მოვლენები (რეალური ან შესაძლებელი საფრთხე უსაფრთხოებისთვის) მრავალი წლის შემდეგაც შეიძლება იწვევდეს შფოთვას.
მავნე ნივთიერებების მოხმარება: კერძოდ, სტიმულატორები შეიძლება აძლიერებდეს შფოთვას, ხოლო სხვა ნივთიერებების შეწყვეტამ შესაძლოა გამოიწვიოს შფოთვითი რეაქციები.
ფიზიკურ ფაქტორებს შორისაა:
- ტვინის აგებულება ან ფუნქცია: შფოთვის აშლილობის მქონე ადამიანებში შესაძლოა აღმოჩნდეს ამიგდალას გაძლიერებული აქტიურობა (ამიგდალა პასუხისმგებელია შიშისა და საფრთხის აღქმაზე).
- გენეტიკური წინასწარგანწყობა: ზოგ ადამიანს შეიძლება ჰქონდეს შფოთვისადმი მემკვიდრეობითი მიდრეკილება.
- სამედიცინო ფაქტორები: ზოგჯერ შფოთვა შეიძლება გამოწვეული იყოს ნევროლოგიური დარღვევებით, ჰორმონალური დისბალანსით ან სხვა ფიზიკური მდგომარეობებით. გარდა ამისა, გარკვეულმა მედიკამენტებმა შეიძლება გვერდითი ეფექტის სახით შფოთვა გააძლიერონ.
მკურნალობა
შფოთვის მკურნალობა ხშირად მოიცავს ფსიქოთერაპიას, მედიკამენტურ მკურნალობას ან ამ მიდგომების შერწყმას. თუ ადამიანს აქვს სხვა თანმხლები მდგომარეობა (მაგალითად, PTSD ან დამოკიდებულება), შეიძლება ჯერ მათი მკურნალობა გახდეს საჭირო.
თვითზრუნვის მეთოდები:
ზოგჯერ მსუბუქი ან ხანმოკლე შფოთვა შეიძლება ადამიანმა თავადაც მართოს, მაგალითად:
- რელაქსაციის ტექნიკები
- ფიზიკური აქტივობა
- სათანადო ძილის მიღება
- კოფეინის ან სხვა სტიმულატორების შეზღუდვა
- მეგობართან ან ოჯახის წევრთან გულახდილი საუბარი
თუ შფოთვა უფრო მძაფრია ან დიდხანს გრძელდება, სასარგებლოა ამ სტრატეგიებისა და პროფესიული მკურნალობის კომბინაცია.
ფსიქოთერაპია:
ფსიქოთერაპია (ან „საუბრის თერაპია“) ხშირად პირველადი არჩევანია შფოთვის სამკურნალოდ. მისი მიზანია ადამიანმა გაიაზროს, რა აზრები, რწმენები ან გამოცდილებები იწვევს შფოთვას და როგორ შეიძლება მათი კონტროლი ან ცვლილება. დახმარებისთვის იყენებს სხვადასხვა მეთოდს, მაგალითად:
- კოგნიტურ-ბიჰევიორისტული თერაპია (CBT)
- Acceptance and Commitment Therapy (ACT)
- ექსპოზიციური თერაპია
- ფსიქოდინამიკური თერაპია
მედიკამენტები:
ზოგიერთი წამალი ამცირებს შფოთვას და ადამიანს ეხმარება თერაპიის დაწყებაში ან გრძელვადიან გამკლავებაში. მაგალითად:
- ანტიდეპრესანტები: ზოგი ანტიდეპრესანტი (მაგალითად, სეროტონინის უკუმიტაცების ინჰიბიტორები) შეიძლება შეამცირებდეს შფოთვას, თუმცა რამდენიმე კვირა დასჭირდება შედეგის მისაღწევად.
- ბეტა-ბლოკერები: პირდაპირ შფოთვას არ აჩერებს, მაგრამ ამცირებს მის ფიზიკურ სიმპტომებს, როგორიცაა აჩქარებული გულისცემა.
- ბენზოდიაზეპინები: სწრაფად მოქმედებს შფოთვაზე, მაგრამ არსებობს დამოკიდებულების მაღალი რისკი. ამიტომ ექიმები მოკლე ვადით ნიშნავენ (მაგალითად, დიაზეპამი).
აუცილებელია, სპეციალისტთან ერთად შეირჩეს მედიკამენტები, რადგან სხვადასხვა პრეპარატი განსხვავებულად მოქმედებს შფოთვის მექანიზმებზე. ზოგიერთი წამლის მიღების დაწყებისას შეიძლება შფოთვა დროებით გაძლიერდეს, თუმცა უმეტეს შემთხვევაში ცოტა ხანში ეს გვერდითი მოვლენაც მცირდება.
პროფილაქტიკა
ყოველთვის ვერ ავიცილებთ თავიდან შფოთვას, რადგან იგი ჩვეულ რეაქციას წარმოადგენს რთულ პერიოდებში. მაგრამ არსებობს რამდენიმე მიდგომა, რომელიც შეიძლება დაგვეხმაროს შფოთვის განვითარების რისკის შემცირებაში:
- რეგულარული ფიზიკური აქტივობა
- მაინდფულნესის (ყურადღებიანი ცნობიერების) პრაქტიკა
- ჯანსაღი ოჯახის გარემოს შექმნა (რასაც ხელს უწყობს მხარდაჭერა და ურთიერთგაგება)
ასევე, სასარგებლოა:
- კოფეინის შეზღუდვა
- ბალანსირებული, ჯანსაღი კვება
- სტაბილური ძილის რეჟიმის შენარჩუნება
- ალკოჰოლისა და სხვა მავნე ნივთიერებების არიდება
- ნებისმიერი დანამატის ან მცენარეული საშუალების მიღებამდე ექიმთან კონსულტაცია
ხშირად დასმული კითხვები (FAQ)
რა განმკლავების უნარები ეხმარება შფოთვას?
მოკლევადიან პერსპექტივაში შეიძლება გამოვიყენოთ სუნთქვითი ვარჯიშები და „გრაუნდინგის“ (განმუხტვის) ტექნიკები, რომლებიც ამშვიდებს ნერვულ სისტემას. მაიდფულნესიც ეფექტურია, რადგან ადამიანი აქცენტირდება მიმდინარე მომენტზე.
როგორ დავიმშვიდოთ თავი შფოთვის დროს?
სასარგებლოა სუნთქვითი ვარჯიშებისა და გრაუნდინგის ტექნიკების გამოყენება. ასევე, CBT-დან მიღებული სავარჯიშოები ეხმარება ნეგატიური აზრების მართვაში. ასევე:
- შფოთვისა და დარდის ჩაწერა, შემდეგ ჩანაწერების განადგურება
- ფიზიკური დატვირთვა, მაგალითად სირბილი
- იოგა ან მედიტაცია
რა აუარესებს შფოთვას?
სტრესი, უხარისხო ძილი, კოფეინის გადაჭარბებული მოხმარება და ალკოჰოლი შეიძლება აძლიერებდეს შფოთვას.
ვის უნდა მივმართო – ფსიქოლოგს თუ ფსიქიატრს?
მსუბუქი ან ზომიერი შფოთვის დროს მკურნალობა ხშირად შეიძლება დაიწყოს ოჯახის ექიმთან ან ფსიქოლოგთან ერთობლივად. ფსიქიატრებსაც შეუძლიათ ფსიქოთერაპიის ჩატარება, თუმცა მათ შეუძლიათ მედიკამენტების გამოწერაც. არჩევანი დამოკიდებულია სიმპტომების სიმძიმესა და მკურნალობის საჭიროებაზე.
რეზიუმე
შფოთვა ბუნებრივი ემოციაა, რომელსაც ბევრი ადამიანი განიცდის. მაგრამ როდესაც ის გამძაფრებულია ან არაპროპორციული ხდება გამღიზიანებლისადმი, შეიძლება განვითარდეს შფოთვითი აშლილობა. არსებობს მისი რამდენიმე ტიპი, მაგალითად პანიკური აშლილობა, გენერალიზებული შფოთვა, სოციალური შფოთვა და სხვ. მკურნალობა მოიცავს თერაპიას, მედიკამენტურ ჩარევას და თვითზრუნვის მეთოდებს.
სტატიის წყარო: წყარო
