თუ ოდესმე გამოგიცდიათ, როგორ გიჭერთ კბილებს საგზაო პიკის დროს ან როგორ იკავებთ თავს სამსახურში შეხვედრისას, კარგად იცით, რამდენად გავრცელებული შეიძლება იყოს აგრესიის გრძნობა. ყველას გვქონია მსგავსი მომენტი. რისხვა ერთ-ერთი საბაზისო ადამიანური ემოციაა, რომელიც ყველას სისტემატურად გვაქვს, მათ შორის ყველაზე მშვიდ ადამიანებსაც შეიძლება მოუვიდეთ “ჩამკეტავიდა” (ან, უბრალოდ, უნდოდეთ ეს).
ფსიქოლოგიაში აგრესია მოიცავს ქცევების სპექტრს, რომელთა შედეგად შესაძლებელია როგორც ფიზიკური, ისე ფსიქოლოგიური ზიანი მიადგეს ადამიანს, სხვა პირებს ან გარემოში არსებულ ობიექტებს. აგრესიის მთავარი ცენტრი სხვაზე ზიანის მიყენებაა—ფიზიკურად თუ მენტალურად.
აგრესია შეიძლება იყოს როგორც პირდაპირი, ისე ირიბი, იმპულსური ან წინასწარ დაგეგმილი. მისი მოწოდების ერთიანი და მარტივი მიზეზი არ არსებობს. ბიოლოგიურმა ფაქტორებმა შეიძლება ითამაშოს გარკვეული როლი, მაგრამ დიდი მნიშვნელობა აქვს გარემოს (მაგალითად, როგორ გავიზარდეთ და რამდენად ვიყავით აგრესიულ გავლენებთან კონტაქტში) და ფსიქოლოგიურ მდგომარეობებსაც (როგორიცაა ბიპოლარული აშლილობა თუ პოსტტრავმული სტრესული აშლილობა).
რაც უნდა იყოს აგრესიის მნიშვნელოვანი საწყისი, მას შეუძლია სერიოზულად იმოქმედოს ჩვენს კეთილდღეობასა და ურთიერთობებზე. საბედნიეროდ, არსებობს სხვადასხვა მიდგომა, რომლებიც გვეხმარება აგრესიის გრძნობებთან გამკლავებაში, მათ შორის რელაქსაციის ტექნიკები და თერაპია.
რატომ ვგრძნობთ აგრესიას
აგრესია ყველას შეიძლება მოგვეცეს ზოგჯერ. თუმცა, თუ ის ჭარბი ან უკონტროლო ხდება, შესაძლოა სხვა ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემის, ნივთიერებებზე დამოკიდებულების ან სხვა სამედიცინო მდგომარეობის სიმპტომი იყოს.
აგრესიას შეიძლება ჰქონდეს სხვადასხვა მიზანი, მაგალითად:
- რისხვის ან მტრული განწყობის გამოხატვა
- დომინანტობის დემონსტრირება
- დაშინება ან მუქარა
- სახელისუფლებო ან სხვა კონკრეტული მიზნის მიღწევა
- საკუთარი პასუხისმგებლობის ან საკუთრების გამოხატვა
- შიშზე რეაგირება
- ტკივილზე რეაგირება
- კონკურენცია სხვებთან
აგრესიის ნიშნები
რადგან აგრესიული ქცევა მიზნად ისახავს ზიანის მიყენებას იმას, ვისაც არ სურს დაზიანება, აუცილებელია რეალური მოქმედება—მხოლოდ ზიანის მიყენებაზე ფიქრი ან ბრაზის გრძნობა აგრესიული ქცევის კატეგორიაში არ ხვდება, ისევე როგორც სხვისთვის შემთხვევით მიიყენა ზიანი. აგრესიული ქცევა შეიძლება იყოს:
- ფიზიკური: დარტყმა, ცემა, ფეხის დარტყმა, სხვის ქონების დანგრევა
- ვერბალური: დაცინვა, სახელების შეძახილი, ყვირილი
- რელაციური: სხვისი ურთიერთობებისთვის ზიანის მიყენება, მაგალითად ჭორების გავრცელება ან ტყუილების თქმა
- პასიურ-აგრესიული: სხვის იგნორირება სოციალურ გარემოში ან ირიბად ზიანის მიყენების ხელშეწყობა
ხშირად ვიფიქრებთ, რომ აგრესია ფიზიკურ ძალადობას ახლავს თან, მაგრამ ფსიქოლოგიურ დონეზე აგრესიასაც შეუძლია მნიშვნელოვანი ზიანი მიაყენოს სხვას. მაგალითად, დაშინება ან ვერბალური შეურაცხყოფა ითვლება ვერბალურ, მენტალურ და ემოციურ აგრესიად. კიბერბულინგიც აგრესიის ფორმაა, რომელსაც შესაძლებელია მძიმე შედეგი მოჰყვეს. კვლევები მიუთითებს, რომ კიბერბულინგის მსხვერპლი უფრო მეტად განიცდის დეპრესიას, შფოთვას, სტრესსა და დაბალ თვითშეფასებას, ვიდრე ისინი, ვისაც მსგავსი გამოცდილება არ ჰქონია.
აგრესიის მიზანი არის იმ ადამიანისთვის ზიანის მიყენება, ვისაც ეს არ სურს. თითოეული ადამიანის მოტივაცია შეიძლება განსხვავდებოდეს: ზოგისთვის ეს შეიძლება იყოს ტკივილის ან შიშის რეაქცია, ზოგისთვის კი – მიზნის მისაღწევად (მაგალითად, სხვისი ნივთის ან ფულის მისაკუთრების მიზნით) გამოყენებული საშუალება.
აგრესიის ტიპები
ფსიქოლოგები ორ ძირითად ტიპად ყოფენ აგრესიას. ორივე ტიპს შეუძლია მნიშვნელოვანი ზიანი მიაყენოს როგორც მის ობიექტს, ისე თვითონ იმ ადამიანს, ვინც აგრესიას ავლენს.
იმპულსური აგრესია
იმპულსური აგრესია, რომელსაც ზოგჯერ აფექტურ ან რეაქტიულ აგრესიასაც უწოდებენ, ხასიათდება ძლიერი ემოციური ფონით. განსაკუთრებით, როცა ბრაზით არის გამოწვეული, იგი ააქტიურებს ტვინის მწვავე საფრთხის რეაქციას—მათ შორის ამიგდალას, ჰიპოთალამუსს და ტვინის სხვა ცენტრალურ უბნებს. ეს ფორმა დაუგეგმავია და ხდება “აქ და ახლა”. თუ გზაზე ვიღაც მოულოდნელად “გაგიჭრით” გზას და თქვენ ყვირილს ან შეურაცხყოფას იწყებთ, ეს იმპულსური აგრესიის მაგალითია.
ინსტრუმენტული აგრესია
ინსტრუმენტული აგრესია, რომელსაც ზოგჯერ მტაცებლურ აგრესიასაც უწოდებენ, არის წინასწარ დაგეგმილი ქცევა, რომლის მიზანიც რაიმე კონკრეტული მიზნის მიღწევაა. მაგალითად, ძარცვისას ვიღაცის დაზიანება შეიძლება გამოყენებულ იქნას ფულის ან ქონების მისაღებად — აგრესორი ამგვარად აღწევს მის მიზანს.
რა იწვევს აგრესიას?
ზუსტად არავინ იცის, რამ შეიძლება გამოიწვიოს ზედმეტი ან შეუსაბამო აგრესია. სავარაუდოდ, რამდენიმე ფაქტორი ურთიერთანამშრომლობს—ბიოლოგიური, გარემო ფაქტორები და ფსიქოლოგიური განწყობები.
ბიოლოგიური ფაქტორები
რეგულირებაში შესაძლოა მონაწილეობდეს გენეტიკური და ჰორმონალური ფაქტორები. ტესტოსტერონისა და კორტიზოლის დისბალანსი, ისევე როგორც სეროტონინისა და დოფამინის დონის დარღვევა, შეიძლება იყოს აგრესიის ერთ-ერთი საფუძველი. ეს დისბალანსი შეიძლება გამოწვეული იყოს გენეტიკით ან სხვა ბიოლოგიური მიზეზებით.
ტვინის სტრუქტურამაც შეიძლება იმოქმედოს აგრესიაზე. ადამიანები, რომლებსაც ამიგდალის დეფორმაცია ან სხვა ანომალია აქვთ, ხშირად უფრო დიდ აგრესიას ავლენენ. ტვინის სხვა უბნებში ცვლილებებიც შეიძლება ზრდიდეს აგრესიულ ქცევას.
გარემო ფაქტორები
თუ ადამიანი გაიზარდა გარემოში, სადაც აგრესია ხშირად გამოიხატებოდა, ის მეტად იტყვის აგრესიულ ქცევას მისაღებად. ბავშვობაში გადატანილი ტრავმაც ზრდის ალბათობას, რომ ზრდასრულ ასაკში ადამიანი აგრესიის ფორმებად გამოიყენებს ქცევას.
ფსიქოლოგ ალბერტ ბანდურას ცნობილმა ექსპერიმენტმა Bobo-ს თოჯინაზე აჩვენა, რომ დაკვირვებითი სწავლა მნიშვნელოვან როლს ასრულებს აგრესიაში. ბავშვები, რომლებმაც ნახეს, როგორ ექცეოდა ზრდასრული თოჯინას აგრესიულად, უფრო მეტად იმეორებდნენ ამ ქცევას, როცა შესაძლებლობა მიეცათ.
ფსიქოლოგიური ფაქტორები
რამდენიმე ფსიქიკური პრობლემა შეიძლება უკავშირდებოდეს აგრესიას, მაგალითად:
- ყურადღების დეფიციტისა და ჰიპერაქტივობის აშლილობა (ADHD)
- ბიპოლარული აშლილობა
- ზღვრული პიროვნების აშლილობა (BPD)
- ნარცისიზმი
- პოსტტრავმული სტრესული აშლილობა (PTSD)
აგრესია ასევე შეიძლება გაძლიერდეს ეპილეფსიის, დემენციის, ფსიქოზის, დამოკიდებულების, ტვინის დაზიანებების ან მისი სტრუქტურული ანომალიების გავლენით.
აგრესიას შეიძლება ჰქონდეს სერიოზული გავლენა
აგრესია მოქმედებს როგორც თქვენს ჯანმრთელობაზე, ისე ურთიერთობებზე. ზოგი კვლევა მიუთითებს, რომ ბრაზსა და ქრონიკულ ანთებას შორის შეიძლება არსებობდეს კავშირი, რაც შემდგომში გულ-სისხლძარღვთა პრობლემების განვითარების რისკს ზრდის. აგრესია ასევე ასოცირებულია ფსიქიკურ მდგომარეობებთან, თუმცა უცნობია, ზუსტად რომელია მიზეზი და რომელი — შედეგი: უკონტროლო ბრაზმა შეიძლება ხელი შეუწყოს ფსიქიკური პრობლემების გამწვავებას, ან პირიქით, არსებული ფსიქიკური პრობლემები ართულებს რისხვის კონტროლს.
ფიზიკური ან ფსიქოლოგიური აგრესია პარტნიორის, მეგობრის ან ოჯახის წევრის მხრიდან ხშირ შემთხვევაში მეტად მტკივნეულია მსხვერპლისთვის. აგრესორი შესაძლოა ვერ აცნობიერებდეს, რა ზეგავლენას ახდენს მისი ქცევა, თუმცა მსხვერპლი რეალურად განიცდის ტრავმას. საბოლოოდ, ასეთი ქცევა ურთიერთობების გაწყვეტასაც იწვევს.
გარდა ამისა, უკონტროლო აგრესიამ შეიძლება იმოქმედოს სამუშაო გარემოზე და გააფუჭოს მეგობრული კავშირები, რაც დამატებით სტრესსა და მოწყვეტას იწვევს და კიდევ უფრო აძლიერებს პრობლემას.
როგორ ვმართოთ აგრესია
თუ ხშირად გრძნობთ აგრესიას, შეგიძლიათ ისწავლოთ, როგორ მართოთ რისხვა და გაუმკლავდეთ მას კონსტრუქციულად. კვლევები აჩვენებს, რომ რისხვის მართვის ინტერვენციები შეიძლება დაეხმაროს აგრესიის შეკავებას.
წინასწარ შედგენილი გეგმა რისხვის სამართავად დაგეხმარებათ, როცა ემოციები განსაკუთრებით მძაფრდება. ასეთი გეგმა შეიძლება მოიცავდეს:
- ბრაზის გამაფრთხილებელი ნიშნების გაცნობიერებას (მაგ., ყბის დაჭიმვა, გულისცემის აჩქარება, ოფლიანობა)
- რელაქსაციის ტექნიკებს, როგორიცაა ღრმა სუნთქვა, მედიტაცია ან პროგრესული კუნთოვანი მოდუნება
- მძაფრი ემოციური მომენტების დროს გრძნობების მეორედ გააზრებას – ყურადღების გადატანას იმ ობიექტებზე, რაც პროფესიონალურ დახმარებას გაუადვილებს
- სიტუაციიდან გამოყოლას (თუ უსაფრთხოა)
- ფიზიკურ ვარჯიშს ზედმეტი ენერგიის დასახარჯად
- სანდო მეგობართან ან ოჯახის წევრთან საუბარს სოციალური მხარდაჭერისთვის
- თავის გასატანი საქმიანობებით ყურადღების გადატანას
- უარყოფითი აზრების პოზიტიურ ფორმულირებას
- აგრესიის უკან მდგარ ემოციათა გაანალიზებას და მიღებას
თუ ვინმე გექცევათ აგრესიულად, ეცადეთ, საკუთარი ფსიქიკური ჯანმრთელობა და უსაფრთხოება დაიცვათ: შეინარჩუნეთ სიმშვიდე, ნუ გაამწვავებთ კონფლიქტს და, თუ შესაძლებელია, დატოვეთ სივრცე. ინტიმურ ურთიერთობებში უნდა აკონტროლოთ შესაძლო ძალადობის ნიშნები და მიმართოთ დახმარებას, სანამ პრობლემა შეიძენს უფრო საშიშ სახეს.
მთავარი მოსაზრებები
აგრესია ხშირად გამოხატავს სხვა, ღრმა მიზეზს. როცა ამ მიზეზს გაეცნობით და მიხედავთ, შესაძლებელია აგრესიული ქცევის შემცირება.
თუ გაწუხებთ აგრესიის მართვა, შეგიძლიათ მიმართოთ პროფესიონალურ დახმარებას. რისხვის მართვის სპეციალური ჯგუფები ან თერაპია დაგეხმარებათ ისწავლოთ, როგორ შეამციროთ ინტენსიური ემოციებისგან მომდინარე უარყოფითი გავლენა და გაუმკლავდეთ აგრესიას უსაფრთხო და ჯანსაღ საზღვრებში.
ხშირად დასმული კითხვები
- რომელი ტვინის ნაწილი აკონტროლებს აგრესიას?
- რა არის პასიური აგრესია?
- რა არის რეაქტიული აგრესია?
- რა არის მიკროაგრესია?
- რა ხდება რისხვის მართვის გაკვეთილებზე?
სტატიის წყარო
