თუ ოდესმე მოგსვლიათ კბილების კრეჭის სურვილი სატრანსპორტო საცობში ან გრძნობდით, რომ გჭირდებოდათ ენის კბენა სამსახურში შეხვედრისას, ეს მკაფიოდ წარმოაჩენს, რამდენად გავრცელებულია აგრესიის განცდა. ჩვენ ყველანი ვყოფილვართ ასეთ მდგომარეობაში. ბრაზი ჩვენი ერთ-ერთი საბაზისო ემოციაა, რომელსაც ყველა განვიცდით, და ყველაზე წყნარ ადამიანსაც კი შეიძლება „ეჩხუბოს თავი“ (ან ასე მოუნდეს მაინც).
ფსიქოლოგიაში, აგრესია გულისხმობს ქცევას, რომელიც იწვევს როგორც ფიზიკურ, ასევე ფსიქოლოგიურ ზიანს – იქნება ეს საკუთარი თავისთვის, სხვისთვის თუ გარემოში არსებული საგნებისთვის. აგრესიის დედააზრს წარმოადგენს სურვილი, ვავნოთ სხვას ფიზიკურად თუ მენტალურად.
აგრესიულობა შესაძლოა იყოს პირდაპირი ან ირიბი, იმპულსური ან წინასწარ დაგეგმილი. აგრესიას ვერ მივაკუთვნებთ რომელიმე ერთ უმთავრეს გამომწვევ მიზეზს—მისი ფორმირებაში ბიოლოგიური, გარემო და ფსიქოლოგიური ფაქტორები ერთობლივად ასრულებენ როლს. რაც არ უნდა იყოს მისი წყარო, აგრესია მძიმედ აისახება ჩვენი კეთილდღეობაში და ურთიერთობებში. სასიხარულოდ, აგრესიის გრძნობების მართვა შესაძლებელია გარკვეული ტექნიკებით, როგორიცაა რელაქსაცია და თერაპია.
რატომ გამოვიცდით აგრესიას
ყველას გვეხება აგრესიის განცდის საკითხი. თუ ის გადაგვივლის რომელიმე უკიდურესობამდე, შესაძლოა გამომწვევი მიზეზი იყოს რაიმე ფსიქიკური ჯანდაცვის პრობლემის, ნივთიერებაზე დამოკიდებულების ან სხვა სამედიცინო გამოწვევის ნიშანი.
აგრესია შესაძლოა ემსახურებოდეს სხვადასხვა მიზანს:
- ბრაზისა და მტრულობის გამოხატვა
- დომინირებისა და უპირატესობის დამტკიცება
- სხვების დაშინება ან მუქარა
- განსაზღვრული მიზნის მიღწევა
- ქონებრივი უფლებების დაცვა ან გამოხატვა
- შიშზე რეაგირება
- ტკივილზე პასუხი
- კონკურენცია სხვისთან
აგრესიის ნიშნები
პირი, რომელიც აპირებს აგრესიის ჩადენას, ცდილობს ავნოს ვინმეს, ვისაც არ სურს ზიანი. ეს აუცილებლად გულისხმობს მოქმედებას—მხოლოდ ჩანაფიქრი ან ბრაზის განცდა არაა საკმარისი, ხოლო შემთხვევითი ზიანის მიყენება აგრესიის კატეგორიაში არ ხვდება. აგრესიული ქმედებები შეიძლება იყოს:
- ფიზიკური: მაგალითად, სხვა ადამიანის ცემა, დარტყმა ან ქონების დაზიანება
- ვერბალური: დაცინვა, ყვირილი
- რელაციური: სხვისი რეპუტაციის დაკნინება ან სიცრუის გავრცელება, რათა ზიანი მიადგეს მის ურთიერთობებს
- პასიური-აგრესია: მაგალითად, ვიღაცის სრულიად იგნორირება სოციალურ გარემოში ან „უკუღმართი კომპლიმენტების“ გაცემა—როცა ზიანს უშუალოდ არ ვაყენებთ, მაგრამ ვუშლით ადამიანს ხელს
ხშირად, აგრესიას ვუკავშირებთ ფიზიკურ გამოვლინებებს, თუმცა ფსიქოლოგიურ აგრესიასაც შეუძლია მნიშვნელოვან ზიანის მოტანა. სხვის დაშინება ან სიტყვიერი შეურაცხყოფა ვლინდება როგორც ვერბალური, მენტალური და ემოციური აგრესია. ასევე, კიბერბულინგი არანაკლებ საზიანოა მსხვერპლისთვის, რადგან მას შეუძლია სერიოზულად იმოქმედოს ფსიქიკურ მდგომარეობაზე, შექმნას შფოთვა, უკიდურესი სტრესი და დაბალი თვითშეფასება.
აგრესიის ტიპები
ფსიქოლოგები აგრესიას ორ მთავარ კატეგორიად ყოფენ. ორივე ფორმა საზიანოა როგორც მსხვერპლისთვის, ისე აგრესორიისთვის.
იმპულსური აგრესია
სხვანაირად მას „აფექტურ“ ან „რეაქტიულ“ აგრესიას უწოდებენ. იმპულსურ აგრესიას ახასიათებს ძლიერი ემოციები. ხშირად იგი ჩნდება მოულოდნელად, „ფეთქებადი“ ბრაზის ფონზე, როცა ტვინის საფრთხის რეაგირების სისტემა—ამიგდალა, ჰიპოთალამუსი და სხვა დაკავშირებული უბნები—აქტიურდება.
ამ ტიპის აგრესია წინასწარ დაგეგმილი არ არის და „ადუღებული მომენტის“ დროს ხდება. მაგალითად, თუ ვიღაცამ ავტომობილით გზა გადაგიჭრათ და თქვენ ყვირილს იწყებთ, ესაა იმპულსური აგრესიის მაგალითი.
ინსტრუმენტული აგრესია
მის სხვა სახელწოდებაა „მტაცებლური“ აგრესია. ინსტრუმენტულ აგრესიას ახასიათებს მიზანმიმართული ქმედება. იგი ყურადღებითაა დაგეგმილი და გამოიყენება როგორც საშუალება რაიმე უფრო ვრცელი მიზნის მისაღწევად.
მაგალითად, ადამიანისთვის ზიანის მიყენება ყაჩაღობისას ინსტრუმენტული აგრესიის გამოვლინებაა, როცა ძირითადი მიზანი ფულის ან ქონების დაუფლებაა, ხოლო ზიანი—მის მისაღწევ საშუალებად გამოიყენება.
რა იწვევს აგრესიას?
ზუსტად არ ვიცით, რა მიზეზით შეიძლება განვითარდეს გადამეტებული ან შეუფერებელი აგრესია. სავარაუდოდ, მისი ჩამოყალიბება მრავალ ფაქტორთან არის დაკავშირებული: ბიოლოგიური, გარემო და ფსიქოლოგიური მიზეზები ხშირად იტივტივებს ერთად.
ბიოლოგიური ფაქტორები
შესაძლოა არსებობდეს გენეტიკური და ჰორმონული ფაქტორები, რომლებიც აგრესიაზე მოქმედებს. მაგალითად, ტესტოსტერონისა და კორტიზოლის დისბალანსი, აგრეთვე ნეირომედიატორების—სეროტონინისა და დოფამინის—არასწორი მიმართება, შეიძლება იყოს აგრესიის ხელშემწყობი. მსგავსი დისბალანსი სხვადასხვა მიზეზით შეიძლება წარმოიქმნას, მათ შორის გენეტიკური წინასწარგანწყობებით.
ტვინის სტრუქტურაშიც შეიძლება იყოს ცვლილებები, რომლებიც ზრდის აგრესიის ალბათობას. მაგალითად, ამიგდალას სტრუქტურული დარღვევები ხშირად უფრო მაღალი აგრესიის მაჩვენებელს უკავშირდება. სხვა უბნებში არსებული ცვლილებებიც შეიძლება მონაწილეობდნენ აგრესიული ქცევის ფორმირებაში.
გარემოთი განპირობებული ფაქტორები
ჩვენი აღზრდის გარემო დიდ გავლენას ახდენს, მივმართავთ თუ არა აგრესიულ ქცევას. ადამიანები, რომლებიც იზრდებიან აგრესიული ქცევის ხშირად ხილვის პირობებში, უფრო მიდრეკილნი არიან მიიჩნიონ ძალადობა და მტრობა სოციალური ურთიერთქმედების მისაღებ ფორმად. ასევე, ბავშვობაში გადატანილმა ტრავმამ შესაძლოა ზრდასრულ ასაკში გამოიწვიოს აგრესიული ქმედებების გაძლიერება.
ბავშვობის ტრავმას შეიძლება ახლდეს პერიოდული აფეთქებითი აშლილობა, რაც გამოიხატება უცაბედი მკვეთრი აგრესიული რეაქციით, ხშირად უმნიშვნელო პროვოკაციაზეც კი.
ფსიქოლოგმა ალბერტ ბანდურამ ჩატარებული ცნობილი „ბობო თოჯინის“ ექსპერიმენტით აჩვენა, რომ ობსერვაციული სწავლის მექანიზმი დიდ როლს ასრულებს აგრესიის ჩამოყალიბებაში. ბავშვები, რომლებმაც ნახეს ვიდეოკლიპი ზრდასრული ადამიანის აგრესიული ქცევით, უფრო ხშირად იმეორებდნენ მსგავს მოქმედებებს.
ფსიქოლოგიური ფაქტორები
აგრესიის გამოვლენას შეიძლება უკავშირდებოდეს რამდენიმე ფსიქიკური ჯანმრთელობის მდგომარეობა, მაგალითად:
- ყურადღების დეფიციტისა და ჰიპერაქტიურობის დარღვევა (ADHD)
- ბიპოლარული აშლილობა
- ზღვრული პიროვნული აშლილობა (BPD)
- ნარცისიზმი
- პოსტტრავმული შფოთვითი აშლილობა (PTSD)
აგრეთვე, ეპილეფსია, დემენცია, ფსიქოზი, შესაძლო ტვინის დაზიანებები ან ნივთიერებაზე დამოკიდებულება ასევე შეიძლება იყოს აგრესიის ხელშემწყობი.
აგრესიის სერიოზული გავლენა
აგრესიას შეუძლია ზიანი მოუტანოს ჩვენს ჯანმრთელობასა და ურთიერთობებს. კვლევები მიუთითებს, რომ ბრაზი შესაძლოა უკავშირდებოდეს ქრონიკულ ანთებით პროცესებს, რაც შეიძლება შედეგად cardiovascular სისტემის პრობლემებს იწვევდეს. აგრეთვე, არსებობს კავშირი ბრაზსა და სხვადასხვა ფსიქიკურ აშლილობას შორის, თუმცა ჯერ ზუსტად უცნობია, იწვევს თუ არა შეუზღუდავი ბრაზი ამ აშლილობებს, თუ პირიქით—ეს მდგომარეობები ართულებენ ძლიერი ემოციების, როგორიცაა ბრაზი და აგრესია, მართვას.
აგრესიისგან დაზარალებულ ადამიანებზე (მაგალითად, ოჯახური ან მეგობრული წრის მხრივ) ეს გამოცდილება გაცილებით ტრავმულის სახეს იღებს, ვიდრე თავად აგრესორი შეაფასებდა. ფიზიკური ან ფსიქოლოგიური აგრესია ხშირად მნიშვნელოვნად აზიანებს ურთიერთობას და შეიძლება გამოიწვიოს მისი სრული გაწყვეტაც. ასევე, აგრესია ხელს უშლის კარიერულ მუშაობას, უმძაფრებს სტრესს და შეიძლება გამოიწვიოს იზოლაციის განცდა აგრესორთან მიმართებაში, რაც კიდევ უფრო აღრმავებს პრობლემას.
როგორ ვმართოთ აგრესია
თუ ხშირად გიჩნდებათ აგრესიის გრძნობები, არსებობს მეთოდები, რომლებიც დაგეხმარებათ ბრაზის კონტროლსა და კონსტრუქციულად რეაგირებაში. კვლევები მოწმობს, რომ ბრაზის მენეჯმენტის ტრენინგები სასარგებლოა აგრესიული რეაქციების გაკონტროლებაში.
ძალიან სასარგებლოა წინასწარ შედგენილი გეგმის ქონა, რომელიც გამოიყენება მაშინ, როცა გრძნობთ, რომ ემოციები უკონტროლო ხდება. ასეთი გეგმა შეიძლება მოიცავდეს სტრესის დონის შემცირების საშუალებებს, მაგალითად:
- გაიაზრეთ, რა შეგნებული „სიგნალები“ გაძლევთ ბრაზის მოახლოების მესიჯს (მაგ., ყბის მოჭერა, აჩქარებული პულსი, ოფლიანობა)
- რელაქსაციის ტექნიკები — ღრმა სუნთქვის პრაქტიკა, მედიტაცია ან კუნთოვანი რელაქსაციის მეთოდები
- გრძნობების შეგნებული გააქტიურება — ფოკუსირება იმაზე, რასაც ხედავთ, გესმით, გიგრძნობთ ან სუნთქავთ
- დროებითი მანძილის აღება (თავიდან მოცილება) იმ სიტუაციიდან
- ფიზიკური ვარჯიში, დანაკარგული ენერგიის დასახარჯად
- სოციალური მხარდაჭერა — სანდო მეგობართან ან ოჯახის წევრთან საუბარი
- თავის განართქმა სხვა საქმიანობით
- ნეგატიური აზრების პოზიტიურით ჩანაცვლება
- აგრესიის მიღმა არსებული გრძნობების აღმოჩენა და შეგუება
თუ თქვენს გარემოცვაში ვიღაც აგრესიით იქცევა, მნიშვნელოვანია თქვენი უსაფრთხოებისა და ფსიქიკური ჯანმრთელობის დაცვა. ცდილეთ სიმშვიდე შეინ
